Həyat dozanı aşanda

Bakı:

12°C

87%

3m/s

Əlaqə

AZ RU EN

Ana səhifə / Ədəbiyyat / Həyat dozanı aşanda

Həyat dozanı aşanda

26.06.2023 [11:40]

Cek Londonun “Martin İden” romanı haqqında

Əvvəli ötən sayımızda…

İndi şöhrət taxtına çıxandan sonra hamı onun səcdəsinə durur, dünən Rufla onun arasına girən qardaşı bu gün bacısını keçmiş nişanlısının qaldığı otelin qapısından içəri öz əliylə ötürür. Sən demə bunlara Martinin özü yox, ad-sanı, şan-şöhrəti gərəkmiş. Bir parça çörəyə möhtac olanda ona bu çörəyi kimsə qıymırdı, indi - bütün yer üzündə bir gündə bişirilən çörəklərin hamısını almağa imkanı varkən ona hər yandan çörək uzadırlar. Nişanını qaytaran, onunla kəlmə kəsmək istəməyən burjuy qızı indi özü özünü ona təklif eləyir. Amma artıq bunların heç biri Martinə lazım deyil. İndi şöhrət də, pul da onda ikrah doğurur. İndi Martin Budda kimi sakitdir.

***

Martin İdenin (eləcə də Cek Londonun) əsl dünyagörüşü, gerçək təyinatı haqda mübahisələr bu gün də səngimir. Sovet tənqidi ondan sosialist düzəltməyə çalışsa da, arzuladığı nəticəni ala bilmədi, bilməzdi də. Romanda qəhrəmanın sosialistləri kölələr dövləti, qullar səltənəti qurmağa cəhd göstərməkdə qınaması açıq mətnlə verilib. Doğrudur, Cek London özü də bir ara sosializm ideyasına rəğbət göstərmişdi, ancaq bu rəğbət sosial ədalət tərəfdarı olmaqdan o yana getməmişdi.

Cek Londonun fəlsəfi baxışlarının başlıca mənbəyi pozitivizmin atalarından, liberalizmin dayaqlarından sayılan ingilis filosofu Herbert Spenserin, bir də hakimiyyət iradəsi, fövqəlinsan ideyalarının bayraqdarı Fridrix Nitsşenin təlimidir. Əsərdə Martin İden onu müxtəlif səmtlərə sürüməyə çalışanlara birmənalı şəkildə fərdiyyətçi olduğunu söyləyir. Fəqət bu fərdiyyətçilik nə Spenserin liberal individualizminə, nə də Nitsşenin ideal individualizminə bənzəyir.

Spenserin təbiətlə cəmiyyət arasındakı antaqonizmi aradan qaldırmağa yönəlmiş analogiyaları, məsələn, “Əcdadların harayı”, “Ağ diş” kimi povestlərin ərsəyə gəlməsində Cek Londonun dadına çatmışdı, bu əsərlərdə Spenserin təsirini sezmək çətin deyil. Ancaq böyük filosofdan heyranlıqla danışan Martin İdeni liberal fərdiyyətçiliyin çərçivəsinə salmaq olmaz, əks halda o, nifrətlə baxdığı burjua mühitinə də asanlıqla qaynayıb qarışardı. Martin nadan varlıların təəssübünü çəkən liberal burjua elitasına da, həyatın dibində heyvan kimi güzəran sürən yoxsulların, kölələrin müdafiəsinə qalxmış sosialist qaragüruhuna da bir gözlə baxır. Təsadüfi deyil ki, o, sonda burjuy qızı Rufdan da, fəhlə qız Lizzidən də üz döndərir, hər iki mühit onu bənzər şəkildə sıxır.

Onu Nitsşenin idealı fövqəlinsanla da eyniləşdirmək olmaz. Fövqəlinsan - materiyanın elçisi, absurdun rəsulu, yoxluğun peyğəmbəridir. Hakimiyyət iradəsi onun əsas hərəkətverici qüvvəsidir. Fövqəlinsan Martinin şöhrətini ictimai-siyasi kapitala, kosmik hakimiyyət alətinə çevirib kütlələrin önünə keçər, insan kəllələrindən ayağının altında piramida düzəldib dünyaya o bədnam ucalıqdan baxardı. Di gəl Martin İdendə belə bir həvəsin olduğunu görmürük. Onun hər cür həvəsi həvəsdən düşüb, o, daş kimi soyuyub, qranit kimi bərkiyib. Fövqəlinsana keçid Martinin bitdiyi yerdən başlanır.

***

Martin İdenin fərdiyyətçiliyi anarxist tənhalıqdır. Öz tükənməz enerjisini yandıra-yandıra qalxdığı zirvədə onu boşluq, heçlik, ölüm gözləyir. Bayaq Buddanın adını nahaq çəkmədim. Cek Londonun dünya şöhrətli qəhrəmanı Spenserdən, Nitsşedən çox Şopenhauerin idealına illüstrasiya sayıla bilər. Burada bir mühüm fərq var ki, Şopenhauerin asketi (eləcə də buddistlər, stoiklər) öz məqsədinə, yəni ruhi, zehni sakitliyə arzularını boğmaqla, Martin İden arzularına çatmaqla çatır. Şopenhauerin həyat iradəsi onun timsalında doyub yuxuya gedir. Bu yuxudan artıq onu heç kim oyada bilməz. Bir asket üçün ideal sayılası bu hal Martin üçün də, onun prototipi üçün də tragik situasiyadır. Əgər Nitsşelik olsaydı, bu dünyadan nəsibini almış yaşamaq iradəsi bir boy da ucalıb ağalıq iradəsinə çevriləcəkdi.

Sonda Martin özü kimi tənha bir adaya çəkilmək fikrinə düşür. Ancaq onun həyat marşrutu ta əzəldən cızılıb. O, bir ovuc toza dönüb milyon illər boyunca günəşin başına avara-avara dolanmaq istəmir, eynən müəllifinin arzuladığıtək göz qamaşdıran parlaq kometa şiddətiylə yer üzünü bir anda işıqlandırıb külə dönmək istəyir. Ta uşaqlığından bəri sivilizasiyadan uzaqda cilalayıb bərkitdiyi yaşamaq iradəsini mədəni həyatın piştaxtasına çıxarıb baha qiymətə satandan sonra ona sədaqətlə qulluq eləmiş bu iradəni aldatmaq qərarına gəlir.

Martini vəhşi həyatda yoğurub yapıb ardınca sınaq müddətinə sivilizasiya mərkəzinə göndərən okean artıq onu geri çağırır. Yaşamaq iradəsi ölüm ehtirasıyla - Eros Tanatosla toqquşur. Okeanın dərinliyinə baş vuran Martin bilir ki, o dərinlikdən qayıtmağa nəfəsi çatmayacaq. O, son ağrılarını yaşayır, ancaq bu, hələ tam sönməmiş həyatın ağrısıdır, ölüm ağrı vermir. Aldandığını görən həyat ucsuz-bucaqsız yoxluq qarşısında geri çəkilib yerini ölümə verir. Zülmət boşluq itkin övladını ağuşuna alır. Martin İdenin gəldiyi yerə panteistik dönüşü mükəmməl tragik sonluqla başa çatır.

***

Təxminən yeddi il sonra eyni aqibət müəllifin də başına gəldi. Otuz üç yaşında yazdığı bu romanda Cek London öz gələcəyinə dəqiq proqnoz vermişdi. 14 ildə 41 kitab ortaya qoymuş azman müəllifin ömrünün sonlarına doğru yazıb-yaratmağa həvəsi qalmamışdı, dərin böhran içindəydi, eynən sevimli qəhrəmanı kimi həyatın dadını itirmişdi, həm bu, həm də can ağrıları səbəbindən içkiyə, narkotikə qurşanmışdı. İş o yerə çatmışdı ki, ədəbiyyata orijinal mövzular gətirmiş bir sənətkar yeni kitabı üçün gənc yazıçılardan süjet, mövzu satın alırdı.

Həyatı arxasınca sürüməyə nə qədər çalışsa da, Cek London kimi həyatsevər yazıçı sevgilisinin ondan üz döndərdiyini duymamış deyildi. İçindəki yaşamaq iradəsini diri saxlamaq üçün onu cürbəcür süni üsullarla körükləyirdi. Həm ağrıların, həm də ümid qıtlığının, həyat çatışmazlığının ucbatından artıq morfiyə keçmişdi.

Bir axşam o da Martin kimi yaşamaq iradəsini aldada bildi. Həmin axşam Cek canından asılıb qalmış zəif, ölgün, kədərli iradəni həddindən artıq yemləməklə onu gücü yetməyəsi süni sevinclə, qondarma həyatla çox yükləmişdi. Beləcə, həyat dozanı aşmışdı...

F.Uğurlu

Paylaş:

Baxılıb: 746 dəfə