Həyat dozanı aşanda

Bakı:

14°C

77%

3m/s

Əlaqə

AZ RU EN

Ana səhifə / Ədəbiyyat / Həyat dozanı aşanda

Həyat dozanı aşanda

25.06.2023 [11:30]

Cek Londonun “Martin İden” romanı haqqında

1913-cü ildə Cek Londonun şöhrəti zirvəsinə çatmışdı. Həmin il o, dünyanın ən çox oxunan, həm də ən varlı yazıçısı olmuşdu, hətta əqidə qohumu Kiplinqi belə bu məsələlərdə geridə qoymuşdu. Ta uşaqlıqdan bəri yük altından çıxmayan yorğun, cəfakeş canını, nəhayət, dincə qoymaqdan ötrü Cek London təbiət qoynunda böyük, sarsılmaz bir ev tikdirmişdi. Divarları qaya parçalarından, mamırlı çöl daşlarından, “əhliləşdirilmiş” çarpanaqlardan hörülü bu möhtəşəm ev - evdən çox qalaya, qəsrə, nəhəng ibtidai mağaraya, ayı kahasına bənzəyirdi. Yazıçı özü bu evin adını “Qurd yuvası” qoymuşdu. Evini vəhşi təbiətə pərçimləməklə körpəlikdən ana nəvazişi görməyən Cek London qoynunda böyüdüyü ana təbiətlə arasından sərhədi götürmək, mədəniyyəti təbiətə qovuşdurmaq, qalan ömrünü həyatın bu iki üzünün qovuşağında keçirmək niyyəti güdürdü.

“Qurd yuvası”nda işlər hələ tam başa çatmamış ev yiyəsinin orada sığınacaq verdiyi, havayı yedirib içirib cibinə xərclik qoyduğu sakinlərdən hansısa yazıçının minillik xəyalına soyuq bir kibrit çəkdi. Onun arzularının qəsri gözünün qabağındaca yanıb-yanıb külə döndü, Cek Londonun həyatın həm kefindən, həm əzabından qaçıb gizlənmək istədiyi qalanın quru qabırğası qaldı. Bu fəlakəti gözüylə görən yazıçı dörd gün yatağından qalxa bilmədi. Halbuki o, “Qurd yuvası”nı şairlərin, rəssamların, gəzərgi filosofların, cürbəcür könül adamlarının, dostlarının qayğısız yaşayacağı bir ocağa, yaradıcılıq evinə, ruhlar karvansarasına çevirmək istəyirdi. Ancaq fələk onun ömür dəftərinə rahatlıq sözü yazmamışdı, onun dincəlməyi üçün bircə yol vardı - ölüm.

***

Cek Londonun özü də təbiətlə mədəniyyətin canlı-başlı sinteziydi. Cismi mamontu çökdürən ibtidai ovçunun çapıqlarla, zədələrlə yazıqlanmış yaralı bədəni kimi xalis vəhşi olsa da, ruhu küskün bir şairin, çılğın bir filosofun, barışmaz bir anarxistin ruhuydu. Öz taleyini köçürdüyü Martin İden də eynən müəllifi kimi sivilizasiyaya vəhşi təbiətdən, həyatın (həm də cəhənnəmin) rəmzi sayılan okeanın bətnindən doğulur. Onun Morz ailəsinin evinə təsadüfi girişi mədəniyyətlə, sənətlə ilk ciddi görüşünə çevrilir. Morzların qızı Rufa məhəbbəti də elə Martinin ədəbiyyata, incəsənətə sevgisinin, bütövlükdə burjua sivilizasiyasına könül bağlamasının, ona müştəri çıxmasının, onunla izdivaca cəhd göstərməsinin simvolu sayıla bilər.

Müəllifi kimi Martin də mükəmməl təhsil almayıb. Uşaqlığı qeylü-qalda, dava-şavada, çörək dalınca qaçmaqda, okeanla savaşda keçib. Universitet tələbəsi Rufun sayəsində o, yeni-yeni şairlər, yazıçılar tanıyır, yeni kitablarla tanış olur. Sonra kitabxanaya ayaq açır, aclığa, səfalətə Prometey mətanətiylə dözə-dözə gecə-gündüz biliklərini artırır, oxuduqlarının sayəsində anadangəlmə istedadı yavaş-yavaş cilalanır, onda yazmağa, macəralarla dolu həyat təcrübəsini bölüşməyə coşqun həvəs yaranır.

Az keçmiş qızıl saçlı gözəl Ruf onun qoruyucu mələyinə, ilham pərisinə çevrilir, Martin qızın diqqətinə layiq olmaq üçün, Rufun təmsil olunduğu kübar dairəyə, burjua mühitinə yol tapmaq üçün gücündən artıq güc göstərir, zehnini bu yolda fəda eləyir. Martinlə Rufun münasibəti timsalında vəhşi təbiətlə mədəni sivilizasiyanın, istedadla ağılın, intuisiya ilə intellektin həsəd aparılası vəhdəti yaranır. Ancaq hələlik bu ittifaq “nişan” mərhələsindədir, ağılla hiss arasındakı münasibətin bu mərhələni adlayıb-adlamayacağı, “nikaha” çevrilib-çevrilməyəcəyi hələ sual altındadır.

***

Dibçəkdə bəslənmiş gözəl Rufun Martinə marağı da getdikcə sevgiyə bənzəməyə başlayır, amma qız oğlanı olduğu kimi qəbul eləmək istəmir, onu içində böyüdüyü cəmiyyətin bir üzvünə döndərməyə çalışır. İlk baxışda qızın bu cəhdi təbii görünür, çünki mədəniyyət təbiəti, ağıl istedadı, intellekt intuisiyanı öz qəlibinə soxmasa, nə sənət, nə sivilizasiya yaranar. Xaos harmoniyaya, dağınıqlıq nizama yalnız bu halda çevrilir, yalnız bu halda heçlikdən varlıq doğulur, yoxluq ələ gəlir.

Fəqət burada bir incəlik var: Martin Rufdan borc aldığı intellekti yavaş-yavaş öz malına çevirə bilir, Ruf isə onun əsas məziyyətini, həyatdakı başlıca təyinatını, yəni istedadını ya görmür, ya da görmək istəmir. Qızın böyüdüyü mühitdə Martin sayaq oğlanlara avara, tüfeyli kimi baxırlar, orada hörmət qazanmaqdan ötrü ya məmur, ya bank işçisi, ya tacir olmalısan. Bu səbəbdən Ruf Martinin köntöy vücudunu yontalayıb onu öz mühitinin bəyənə biləcəyi şəklə salmaq istəyir, anlamır ki, Martin İden tipli biri o qəlibə əsla sığmaz.

Rufu ona sarı çəkən Martinin çağlayan ilhamı, zəngin təcrübəsi, dəmir iradəsi, ucalıqlara dartınmaq, özünü bütün dünyaya təsdiqlətmək istəyi deyil; qızı cəlb eləyən gənc dənizçinin varlığından əsən okean yelləri, onun quruda da dalğaları yarırmış kimi yeriyən azman gövdəsi, ondan gələn təbii, sağlam həyat qoxusudur. Bir sözlə, Ruf Martinin istedadına yox, instinktlərinə, mənəvi varlığına yox, fiziki-bioloji parametrlərinə heyrandır. Fəhlə qız Lizzidən fərqli olaraq o, sevdiyi oğlana canını fəda eləmək, ömrünü sevgilisinin yoluna sərmək xəyalıyla yaşamır, tam tərsinə, Martini əhliləşdirməyə, özününküləşdirməyə, onu istədiyi şəklə salmağa, əl meymununa döndərməyə çalışır. Məhz buna görə ədəbiyyatdan, sənətdən başı çıxa-çıxa onu bədii yaradıcılığın daşını atmağa, atasının kontorunda işə düzəlməyə, yəni varlı qızına layiq oğlan olmağa çağırır. Ruf Martinin istedadına inanmır, Martin özünü sübuta yetirəndə isə artıq iş-işdən keçmiş olur.

***

Cek Londonun illər boyu tanınmaq arzusuyla, varlanmaq yanğısıyla yaşayan avtobioqrafik qəhrəmanı şöhrətin, sərvətin zirvəsinə çatanda dərin, çıxılmaz məyusluq quyusuna yuvarlanır. Öz təbirincə desək, Martin İden heç nə arzulamamaq xəstəliyinə tutulur. Yaradıcılıq da, pul da, sevinc də, qəm də onun gözündə dəyərini itirir. İllər boyu əli yetməyən nemətlər, şərəf masaları, diqqət, məhəbbət dalğaları indi özü onun üstünə axışır, özü gəlib onu tapır. Onu nahara dəvət eləmək, onu masasının başında görmək üçün şəhərin varlıları, kübar cəmiyyətin kapitanları növbəyə düzülürlər. Şöhrətli yazıçıya bir köynək yaxın görünmək hər kəsdən ötrü prestijə çevrilir.

Martini ən çox bu təəccübləndirir: axı o neçə il qabaq indi ona şan-şöhrət, qazanc gətirən əsərləri yazanda da indiki adamıydı, pulsuz-parasız gəzib-dolanır, günlərlə ac qalırdı; bəs onda niyə bu mənasız, məzmunsuz, içiboş adamlar onu yeməyə çağırmır, onu dinləmək istəmirdilər? Hətta onu sevən qız da atasının bol sərvətindən ona bircə sent qıymır, ac olduğunu bilə-bilə onun qarnını doyurmağa tələsmirdi. Bunlar bir yana, iş o yerə çatır ki, Martinin sosialistlərə yan aldığını biləndə öz silkinin kor-koranə təəssübkeşi Ruf ona məktub yazıb nişanı pozur, onu taleyin ümidinə buraxır.

Ardı növbəti sayımızda...

F.Uğurlu

Paylaş:

Baxılıb: 722 dəfə