Puç ömrün aqibəti

Bakı:

15°C

82%

5m/s

Əlaqə

AZ RU EN

Ana səhifə / Ədəbiyyat / Puç ömrün aqibəti

Puç ömrün aqibəti

05.04.2024 [11:30]

Lev Nikolayeviç Tolstoyun “İvan İliçin ölümü” povesti haqqında

1869-cu ildə Lev Tolstoy yeni mülk almaq üçün Penza quberniyasına səfərə çıxdı. Axşamların birində yolunun üstündəki Arzamas adlı əyalət şəhərinin mehmanxanasına düşən yazıçı gecə qaldığı otaqda bərk sarsıntı, dərin nevroz keçirdi. Ölüm qiyafəsində ona görsənən İblis yazıçını dibigörünməz ümidsizlik girdabına vurub saldı. Bu zərbənin zəxmini Tolstoy ömrü boyu canında gəzdirdi.

Onda onun qırx bir yaşı vardı, yer üzündəki fiziki həyatının tam yarısını geridə qoymuşdu. Üstəlik, altı ildən bəri üstündə fasiləsiz işlədiyi “Hərb və sülh” epopeyasını yenicə başa vurmuşdu, knyaz Andrey Bolkonskinin haqq dərgahına, baqi aləmə möhtəşəm gedişini misilsiz bir ustalıqla qələmə almışdı. Ölümü fani dünyadan əbədiyyət dünyasına keçid prosesi kimi təsvir eləmişdi. Bəs onda haqq dərgahına, ruha, əbədiyyətə bunca inamla dolub-daşan bir vücuda ölüm qorxusu necə, haradan yol tapmışdı?..

Üstündən dörd il də ötəndən sonra Tolstoy “Anna Karenina” üzərində işə başlayacaqdı. Əlli yaşına çatmamış bu romanı da tamamlayıb yaradıcı həyatının ən ağır, ən sanballı, həm də işıqlı, nikbin mərhələsini geridə qoyacaqdı. Bundan sonra onun yer planetində yaşanası hələ otuz üç ili - bir peyğəmbər ömrü qədər möhləti qalırdı. Bu möhlət əvvəlki ideallarını şübhə altına alıb keçmişiylə amansız polemikaya girmək üçün ona gen-bol yetəcəkdi. Arzamasdan baş götürən qorxu seli illər sonra bulanıq sularında qəzəb, nifrət, kin daşları gətirəcəkdi, Tolstoy o daşlardan özünə qala qurub arvadıyla, uşaqlarıyla, cəmiyyətlə, pravoslav kilsəsiylə, dövlətlə, dövlətin zirvəsiylə cəngə başlayacaqdı.

***

“Hərb və sülh”ün, “Anna Karenina”nın müəllifi əlli yaşından sonra həqiqət sorağına çıxdı. Qəribədir, bu möhtəşəm əsərləri yaratmaqla öz ruhunun zirvəsinə yetişmiş, üstəlik, Adəmdən Xatəmə yer üzünə gəlib-getmiş cəmi idealistlər nəslinin ön sırasında ən hörmətli yerlərdən birinə yiyələnmiş Lev Nikolayeviç hansı həqiqəti axtarırdı?

Mən demirəm bundan yüksək, bundan uca, bundan yuxarı həqiqət yoxdur, hətta möhkəm inanıram ki, var, mütləq var! Fəqət onun bu mərhələdə ideal cəmiyyət, ideal ailə, ideal dostluq modellərindən, sərt desək, imtinasını, yumşaq desək, bu ideallara inamının azalmasını, məncə, irəliyə atılmış addım, yuxarıya doğru sıçrayış kimi yox, yana atılmış addım, ya da geriyə atılmış yarımaddım kimi dəyərləndirmək olar. Sevginin yuvasına ölüm xofu yol tapıbsa, hökmən insanın qanadlarını yolacaq, ayağından sallaşıb onu yerə - maddiyyat aləminə, reallıqlar dünyasına, qorxu, nifrət səltənətinə çidarlayacaq.

Tolstoyun həyat eşqi, saf, məsum duyğuları bu mərhələdə bir xeyli sozalmış kimi, inamı şübhəsinə, sevgisi qorxusuna, mərhəməti nifrətinə yenilmiş kimi görünür. Təkcə elə “Kreyser sonatası”nı gözdən keçirmək bu qənaətə gəlmək üçün yetərlidir: Pyer-Nataşa, Levin-Kiti cütlüklərinin çatdığı ocağı sevə-sevə qalayan bir müəllif necə oldu ki, qadınla kişinin birgəliyini qanuniləşdirən, müqəddəsləşdirən ailə institutuna bunca nifrət bəsləməyə, ikrah duymağa başladı? Yazıçı bu dönəmdə təbliğ elədiyi mənəvi dəyərləri, keşiyində durduğu əxlaqi imperativləri əsasən neqativ tərəfdən, astar üzündən nəzərdən keçirir, yəni, məsələn, daha çox “insan sevəndə, inananda belə olur” mənzərəsini yox, “insan sevməyəndə, inanmayanda belə olur” mənzərəsini göz önündə canlandırır. Bu tendensiya onun yazı tərzində, ədəbi-bədii dəst-xəttində də özünü aşkar büruzə verir.

Dostoyevskinin yer üzüylə əlaqəsinin kəsildiyi bu illərdə Tolstoy yaradıcılığında bir növ dostoyevskiləşmə gedir. Həmin mərhələnin zirvəsi sayılan “Dirilmə” romanı, heç şübhəsiz, “Cinayət və cəza” mövzusuna qayıdışdır. Bu mərhələdə eynən “Karamazov qardaşları”nda olduğu kimi Tolstoyun əsərlərində də didaktik ton güclənir, əvvəllər knyaz Andreyin mundirinə, Pyer Bezuxovun kostyumuna, mülkədar Levinin çuxasına bürünən dini-mistik duyğular bu dönəmdə Sergi atanın əbasına, Nexlyudovun zünnarına bükülür.

***

“İvan İliçin ölümü” povesti həm ümumən Tolstoy yaradıcılığının, həm də onun sonrakı dönəmdə yazdıqlarının zirvələrindən biridir. Povest 1886-cı ildə qələmə alınıb. Qəhrəmanın prototipi dünya şöhrətli rus alimi, fiziologiya üzrə Nobel mükafatı laureatı İlya Meçnikovun böyük qardaşı, Tula vilayət məhkəməsinin prokuroru vəzifəsində çalışmış, 1881-ci ildə qırx beş yaşında dünyadan köçmüş İvan İliç Meçnikovdur. Əsərin qəhrəmanı da öz prototipi kimi məhkəmə müstəntiqi vəzifəsində çalışır, o da ağır mərəzə qırx beş yaşında mübtəla olur. Hərçənd İvan İliç Qolovini İvan İliç Meçnikovla eyniləşdirmək olmaz, onların həm bioqrafiyaları, həm yaşayış məskənləri, həm də xəstəlikləri arasında ciddi fərqlər var.

Povest İvan İliçin iş yoldaşlarının onun ölüm xəbərini alması səhnəsiylə başlayır. Tolstoy onların bu xəbərə verdikləri reaksiyanı incə detallarla oxucuya çatdırır. Artıq bir vəzifə kürsüsü boşalıb, kimi gözünü həmin kürsüyə, kimi də həmin kürsünü tutası məmurun boşaldacağı yerə dikib.

Ən başlıcası isə budur: “Bu ölüm hər birinin beynində iş yerlərində baş verəcək dəyişikliklərlə bağlı mülahizələr oyatmaqla yanaşı, həm də sevindirdi onları; həmişə hər yerdə olduğu kimi indi də yaxın, tanış adamın ölməsi faktının özü bu xəbəri eşidənlərin hamısının qəlbində şad bir duyğu oyatdı ki, nə yaxşı ölən mən deyiləm, odur”.

İnsan eqoizminin təməl daşlarından olan bu mülahizənin əcdadı antik dövrün Epikür məktəbinə məxsus belə bir tezisdir: “Suda boğulan adama baxan hər kəsin ürəyindən keçən ilk duyğu bu olur ki, nə yaxşı boğulan mən deyiləm, odur”.

***

Ardınca İvan İliçin həyat hekayəti nağıl olunur. Onun ömrü orta ranqlı məmurların həyatından elə də seçilmir. Müəllif bunu belə bir cümləylə xarakterizə eləyir: “İvan İliçin başa çatmış həyat tarixçəsi çox sadə, çox adi, çox da dəhşətli idi”.

Məmur atasının üç oğlundan ortancılı olan İvan İliç hüquq məktəbini bitirəndən sonra özünə karyera qurmağa başlayır. Əyalətdən-əyalətə köçə-köçə vəzifə pillələrində addım-addım yüksəlir, vaxtı çatanda cəmiyyətin gözündə normal reputasiyası olan bir ailənin qızıyla evlənir, ancaq sevib-seçdiyinə görə yox, məhz cəmiyyətin məqbul sayacağı mülahizəsiylə.

İvan İliç öz işindən, qulluğundan razıdır, vəzifəsini ləyaqətlə yerinə yetirməyə, həm dövlət qanunlarına, həm də ictimai qaydalara riayət eləməyə çalışır, ümumən götürəndə pis adam deyil, məhkumlarla da insafsız davranmır. Bunlarla belə, özünü imkanlı adamlara xas əyləncələrdən, məclislərdən də aralı tutmur. Uzun illər nümunəvi xidmət göstərdiyini nəzərə alan rəhbərlik öz xahişiylə onun işini paytaxta dəyişir, İvan İliçin maaşı da artır, şəraiti də yaxşılaşır.

Peterburqda köçəcəyi yeni mənzilin təmiriylə maraqlanıb hər bəzək-düzəyin xırdalığına varanda, ustalara həvəslə, fərəhlə göstərişlər verəndə o, nərdivandan yıxılıb sol böyründən ağır zədə alır. Beləliklə, kefinin ən kök çağında, karyerasının pik vaxtında, işlərinin yağ kimi getdiyi bir zamanda İvan İliç aldığı zədədən sağalmaz xəstəliyə mübtəla olur, hərçənd onun bədxasiyyət mərəzinin adını müəllif oxucuya dəqiq demir. Adicə bir təsadüf dağ boyda kişinin taleyinə sərəncam verir. Nə qədər miskin aqibət! Halbuki təsadüflər məkanından zərurət məqamına sığınanda, determinizm zindanından azadlıq səmasına pərvazlananda insanın belə bir aqibətə ürcah gəlmək, belə qismətə baş əymək ehtimalı da qat-qat azalır.

Həkimlər onun dərdindən baş aça bilmirlər. Ağrısının artması ucbatından özünə qapıldıqca dost-tanış da, ailəsi də yavaş-yavaş ondan qopur. Onlara qayğıya möhtac xəstə can yox, sağlam, gümrah, işə yarayan İvan İliç lazımdır. Ağrıyan İvan İliç onların şənliyinə, həyat sevinclərinə kölgə salır, onların iştahasını pozur. Hamısına elə gəlir əcəl yalnız İvan İliçin qismətidir, özləri dünya durduqca yaşayacaqlar. Onların bu dünyadakı möhlət hüququ hələlik qüvvədədir, fəqət İvan İliçin kef limiti artıq bitib, onun həyatdan aldığı həzz ağrıya, zövq əzaba çevrilib, canındakı ehtiras qorxuya transformasiya olunub. Ancaq necə deyərlər, qorxunun əcələ faydası yoxdur.

F.Uğurlu

Ardı növbəti sayımızda...

Paylaş:

Baxılıb: 716 dəfə